Na het lezen van de biografie van Hella S. Haasse, waarin heel vaak haar jeugd in Nederlands-Indië wordt opgevoerd, en daarna haar novelle Oeroeg, bekroop mij het gevoel dat dit alles toch wel door een erg blanke bril is beschreven. Nu had ik via een kennis via Facebook gehoord over de Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer, die vanuit Javaans perspectief schreef. Derhalve fluks naar de bibliotheek gesneld, alwaar een exemplaar voorhanden is van Aarde der Mensen. Dit is het eerste deel van een tetralogie (dat zijn een serie van vier boeken) over de bewustwording van het kolonialisme in Indonesië.

Aarde der mensen speelt zich af in 1899, in en rondom Soerabaja. De hoofdpersoon is Minke, een jonge inlander. In die tijd waren de inwoners verdeeld, in volgorde van belangrijkheid, in de Europeanen, de Indo-Europeanen en de inlanders. De inlanders hebben hoegenaamd geen rechten, zijn vaak analfabeet en arm. De inlanders kennen wel eigen rangen en standen. Ze hebben vorstenhuizen met sultans, prinsen en zelfs ridders.

Minke is afkomstig uit een ‘adellijke’ familie. Hij is slim en leergierig en bezoekt de HBS voor Indo-Europeanen en inlanders. Overigens is hij een van de weinige inlanders op deze school. Minke wil graag veel leren en beseft dat de wetenschap de toekomst gaat bepalen. Op een goede dag neemt een schoolvriend hem mee naar een groot huis met verdieping, Boerderij Buitenzorg. Een plek waar inlanders eigenlijk niet horen te komen, eigendom van de rijke Nederlander Mellema. Zijn vriend heeft hem meegenomen omdat er kennelijk een wonderschoon meisje in dat huis woont, de dochter van Mellema. En dat klopt, onze Minke is onmiddellijk onder de indruk van haar absolute schoonheid. Ze is weliswaar Mellema’s dochter, maar toch Indo-Europees. Want haar moeder is Njai Ontosoroh, de concubine van Mellema. Njai blijkt overigens een zeer ontwikkelde vrouw, die uitstekend Nederlands spreekt en feitelijk de dagelijkse leiding over het bedrijf van Mellema heeft.

Vanaf hier ontwikkelt zich een klassiek liefdesverhaal. Met vallen en opstaan groeien Minke en dochter Annelies naar elkaar toe. Minke ontwikkelt zich verder op school en ontmoet veel andere mensen, waaronder de assistent-resident van Batavia. Verschillende min of meer progressieve Nederlanders zien in Minke een latere leider van het Javaanse volk. Maar niet alles gaat over rozen. Zo heeft Minke een slechte verhouding met zijn ouders. Zij vinden dat hij te Europees wordt en te weinig naar de Javaanse tradities leeft. Zijn vader wordt in de loop van het boek benoemd tot regent van Batavia, een toppositie onder de inlanders.

Op een gegeven moment wordt het lijk van Mellema gevonden, waarna een spannende episode aanvangt. Is hij vermoord? Zo ja, door wie dan. Wie heeft er belang bij zijn dood. Er komt een grote rechtszaak die veel aandacht krijgt van de pers. Een blanke Nederlander, een inlandse vrouw, twee Indo-Europese kinderen en een rechtspraak die gebaseerd is op de blanke normen en waarden.

Het wordt Minke steeds duidelijker wat zijn positie is in dit geheel, als inlander. Feitelijk een rechteloos persoon, die uiteindelijk moet dansen naar de pijpen van de Nederlanders. Maar hij realiseert zich ook dat de inlanders net zo uitgebuit worden door hun mede-inlanders. Het verhaal eindigt er mee dat Annelies, inmiddels volgens islamitisch recht zijn vrouw, wordt weggehaald conform een vonnis van de Amsterdamse rechtbank. Zij wordt, tegen haar wil, overgebracht naar Nederland.

Pramoedya Ananta Toer, de schrijver

Ananta Toer, geboren in 1925, komt uit een links-nationalistisch gezin. Zijn vader was onderwijzer die een eigen antikoloniale school leidde. Pramoedya is al vroeg betrokken bij de nationalistische onafhankelijkheidsbeweging. Na WO II raakt hij betrokken bij de verzetsbeweging tegen het Nederlandse bewind. Dat leidt in 1947 tot zijn eerste gevangenschap, die twee jaar duurde, en eindigt met de erkenning van de onafhankelijkheid van Indonesië. In 1965 werd een coup door het leger met groot bloedvergieten onderdrukt waarna Soeharto in 1968 de macht greep. Pramoedya word in 1965 opnieuw gearresteerd omdat men hem verdenkt van communistische sympathie. Hij wordt aangemerkt als “volksmenner”. Uiteindelijk komt hij terecht op Buru, een gevangenenkamp in de Molukken. Daar begint hij verhalen te vertellen aan zijn medegevangenen. Dat is eigenlijk het ontstaan van de tetralogie, waarvan Aarde der mensen het eerste deel in deze reeks.

Wat vind ik van dit boek

Aarde der mensen is een goed geschreven roman, waarin de karakters, vooral Minke, zich voortdurend ontwikkelen. Het is ontroerend, bij vlagen spannend en soms ook gruwelijk. Het boek geeft een goed tijdsbeeld van de ontwikkeling in Nederlands-Indië, gezien door nu eens niet een blanke bril. Dat geeft een heel ander beeld. De inlandse bril is wel genuanceerd en geen zwart-witte bril. Aan het einde verlang je naar de vervolgboeken om te weten hoe het verder met Minke afloopt. Deze boeken zijn niet meer in de boekhandel verkrijgbaar en ook de bibliotheek heeft ze niet. Bij BoekenBinck kan ik het eerste vervolg “Kind van alle volken” nog krijgen. Volgende week te ontvangen.